شرایط کشت انواع قهوه، عربیکا، روبوستا و لیبریکا
شرایط کشت انواع قهوه نقش بسیار مهمی در کیفیت و طعم نهایی این نوشیدنی ایفا می‌کند. کشت قهوه به عوامل گوناگونی بستگی دارد که هر یک از این شرایط می‌تواند ویژگی‌های متفاوتی را در دانه‌های قهوه ایجاد کند. از این رو، بررسی شرایط مناسب برای کشت انواع قهوه در مناطق مختلف به کشاورزان کمک می‌کند تا با توجه به نیازهای خاص گیاه، محصولاتی با کیفیت بالا تولید کنند. این مقاله به بررسی عوامل مختلف تأثیرگذار بر شرایط کشت انواع قهوه و تفاوت‌های موجود در نحوه کشت انواع قهوه آن می‌پردازد.
سرآغاز کشت قهوه
در دل جنگل‌های بکر اتیوپی، در منطقه‌ای به نام چسک، داستان کشف قهوه با مشاهدات یک چوپان به نام ابوکالدی آغاز شد. او متوجه تغییر رفتار بزهایش پس از خوردن دانه‌های قرمز رنگ از درختچه‌های وحشی شد. این کشف اتفاقی در قرن هشتم میلادی، نقطه عطفی در تاریخ نوشیدنی‌های جهان به شمار می‌رود.
راهبان معبد محلی پس از آزمایش این دانه‌ها و تهیه جوشانده از آن‌ها، متوجه خواص نشاط‌آور و تمرکزبخش این نوشیدنی شدند و در ابتدا آن را “نوشیدنی شیطان” نامیدند. گسترش کشت قهوه از اتیوپی به سایر نقاط جهان، داستانی پر فراز و نشیب است. نخستین انتقال دانه‌های قهوه به خارج از آفریقا توسط بازرگانان عرب انجام شد و به یمن رسید.
سپس هلندی‌ها در قرن ۱۷ میلادی، با کشت موفق قهوه در جزایر خود در شرق آسیا، راه را برای گسترش جهانی این محصول هموار کردند. پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها نیز با انتقال دانه‌های قهوه به آمریکای لاتین، زمینه‌ساز شکل‌گیری بزرگترین مناطق تولید قهوه در جهان شدند.
جغرافیای کشت قهوه در جهان امروز
امروزه کشت قهوه در منطقه‌ای موسوم به “کمربند قهوه” انجام می‌شود که بین مدار ۲۵ درجه شمالی و ۳۰ درجه جنوبی قرار دارد. این محدوده جغرافیایی شامل کشورهای آمریکای مرکزی و جنوبی، آفریقای مرکزی و شرقی، جنوب و جنوب شرق آسیا می‌شود. شرایط اقلیمی این منطقه با ترکیب مناسبی از دما، رطوبت و ارتفاع، محیط ایده‌آلی برای رشد درخت قهوه فراهم می‌کند. این موارد تاثیر زیادی در شرایط کشت انواع قهوه دارد.
شرایط کشت انواع قهوه
در سال‌های اخیر، کشور چین نیز در استان یونان (ینن) که در مرز با میانمار، لائوس و ویتنام قرار دارد، به جمع تولیدکنندگان قهوه پیوسته است. این منطقه که پیش از این به تولید چای پوئر معروف بود، اکنون با کشت موفق انواع قهوه عربیکا، افق‌های جدیدی را در صنعت قهوه گشوده است. به گفته متخصصان شرکت پرتو پدیده، این تحول نشان‌دهنده پتانسیل گسترش جغرافیایی کشت قهوه با رعایت اصول علمی است.
کاشت قهوه عربیکا
پیچیدگی‌های کشت ملکه قهوه‌ها
عربیکا که حدود ۶۰ درصد تولید جهانی قهوه را تشکیل می‌دهد، در ارتفاعات بین ۱۰۰۰ تا ۲۴۰۰ متری از سطح دریا رشد می‌کند. این گیاه حساس به دمای متعادل بین ۱۶ تا ۲۴ درجه سانتی‌گراد نیاز دارد و نوسانات شدید دما می‌تواند به محصول آسیب جدی وارد کند. بهترین نمونه‌های عربیکا در خاک‌های آتشفشانی غنی از مواد معدنی یافت می‌شوند. نمونه بارز آن، قهوه‌های معروف گواتمالا است که پس از فعالیت‌های آتشفشانی، طعمی خاص پیدا کردند و به نام قهوه ولکانو شهرت یافتند.
ارتفاع از سطح دریا تأثیر مستقیمی بر کیفیت دانه‌های عربیکا دارد. در بالاترین ارتفاعات تولید قهوه، یعنی در کوه‌های آبی جاماییکا در ارتفاع حدود ۲۴۰۰ متری، گران‌ترین و مرغوب‌ترین قهوه‌های جهان تولید می‌شود. خلوص اکسیژن در این ارتفاعات باعث ایجاد عطر و طعم استثنایی در دانه‌ها می‌شود. قیمت این قهوه‌ها از کیلویی ۶۰ یورو شروع می‌شود، در حالی که قهوه‌های معمولی حدود ۱۰ دلار در هر کیلوگرم قیمت دارند.
کشت قهوه روبوستا
قدرت و انعطاف‌پذیری در شرایط دشوار
روبوستا که حدود ۴۰ درصد تولید جهانی قهوه را به خود اختصاص داده است، در ارتفاعات پایین‌تر بین ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ متر از سطح دریا رشد می‌کند. این گونه می‌تواند دمای بالاتر تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد را تحمل کند و مقاومت بیشتری در برابر آفات و بیماری‌ها دارد. ویتنام، به عنوان بزرگترین تولیدکننده روبوستا در جهان، با استفاده از تکنیک وت پولیش، دانه‌های براق و یکدستی تولید می‌کند که در بازار جهانی طرفداران خاص خود را دارد.
در هندوستان، روبوستا بر اساس اندازه دانه به درجات AA، AB و B طبقه‌بندی می‌شود. روش‌های فرآوری طبیعی (Natural) و خشک (Dry Processing) عمده‌ترین روش‌های عمل‌آوری این نوع قهوه هستند. روبوستا به دلیل محتوای کافئین بالاتر (تقریباً دو برابر عربیکا) و قدرت بدنه قوی‌تر، در تولید قهوه‌های فوری و ترکیب‌های اسپرسو کاربرد گسترده‌ای دارد.
کاشت قهوه لیبریکا
گونه‌ای کمتر شناخته شده با پتانسیل‌های فراوان
لیبریکا که کمتر ازدرصد کمی از تولید جهانی قهوه را تشکیل می‌دهد، ترکیبی از خصوصیات عربیکا و روبوستا است. این گونه در مناطق استوایی با ارتفاع متوسط رشد می‌کند و درختان آن می‌توانند تا ارتفاع ۲۰ متر برسند. لیبریکا به شرایط گرم و مرطوب سازگار بوده و در خاک‌های عمیق و حاصلخیز با زهکشی مناسب بهترین عملکرد را دارد.
بارندگی سالانه مورد نیاز برای کشت لیبریکا بین ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ میلی‌متر است. این گونه به دلیل مقاومت در برابر آفات و بیماری‌ها و سازگاری با شرایط گرم و مرطوب، پتانسیل خوبی برای کشت در مناطق گرمسیری دارد. طعم متمایز و عطر خاص دانه‌های لیبریکا باعث شده تا در برخی بازارهای خاص، طرفداران ویژه خود را داشته باشد.
فرآیندهای پس از برداشت و تأثیر آن بر کیفیت قهوه
روش‌های مختلف فرآوری قهوه پس از برداشت آن تأثیر مستقیمی بر کیفیت نهایی قهوه دارند. روش واش (Washed)، سمی واش (Semi-washed)، طبیعی (Natural)، عسلی (Honey Process)، تخمیر بی‌هوازی (Anaerobic) و کربونیک (Carbonic) از مهم‌ترین روش‌های فرآوری قهوه هستند. هر یک از این روش‌ها می‌تواند طعم و عطر متفاوتی به دانه‌های قهوه ببخشد.
پدیده مونسون در هند و جنوب ایران (چابهار) مثال جالبی از تأثیر شرایط محیطی بر فرآوری قهوه است. در این روش، دانه‌های قهوه به مدت دو ماه در معرض بادهای موسمی قرار می‌گیرند که باعث تغییر رنگ و ایجاد طعم خاصی در قهوه می‌شود. اگرچه رنگ زردتر این قهوه‌ها ممکن است در نگاه اول نشانه معیوب بودن به نظر برسد، اما در واقع این ویژگی ظاهری، نتیجه فرآیند طبیعی و منحصربه‌فرد مونسون است.
چالش‌های تغییرات اقلیمی در کشت قهوه
گرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی چالش‌های جدی برای صنعت قهوه ایجاد کرده است. افزایش میانگین دما، تغییر الگوهای بارندگی و افزایش شدت و فراوانی پدیده‌های حدی آب و هوایی، تأثیر مستقیمی بر تولید و کیفیت قهوه دارد. به عنوان مثال، در سال‌های اخیر قیمت قهوه ویتنام از حدود ۲.۸ دلار به بیش از ۵ دلار در هر کیلوگرم افزایش یافته که نشان‌دهنده تأثیر این تغییرات بر تولید است.
محققان و تولیدکنندگان در حال بررسی و اجرای راهکارهای مختلف برای سازگاری با این شرایط هستند. این راهکارها شامل توسعه گونه‌های مقاوم به گرما و خشکی، تغییر مناطق کشت به ارتفاعات بالاتر، بهبود سیستم‌های آبیاری و استفاده از سایه‌بان‌های طبیعی است. همچنین، کشت گلخانه‌ای قهوه در مناطقی مانند ایران که شرایط اقلیمی مناسب برای کشت در فضای باز را ندارند، در حال بررسی و توسعه است.
نقش خاک و تغذیه در کشت قهوه
خاک مناسب برای کشت قهوه باید عمیق، غنی از مواد آلی و دارای زهکشی مناسب باشد. تجربه کشاورزان در گواتمالا نشان می‌دهد که خاک‌های آتشفشانی به دلیل غنی بودن از مواد معدنی، محصولی با کیفیت استثنایی تولید می‌کنند. خاک ایده‌آل برای کشت قهوه باید اسیدیته‌ای بین ۵.۵ تا ۶.۵ داشته باشد. مدیریت تغذیه درختان قهوه نیازمند درک عمیق از چرخه رشد گیاه و نیازهای غذایی آن در مراحل مختلف است. نیتروژن، پتاسیم و فسفر عناصر اصلی مورد نیاز هستند، اما عناصر ریزمغذی مانند روی، بور و منگنز نیز در کیفیت محصول نهایی تأثیر بسزایی دارند.
برداشت و فرآوری اولیه
زمان و نحوه برداشت قهوه تأثیر مستقیمی بر کیفیت محصول نهایی دارد. میوه‌های قهوه باید در زمان رسیدگی کامل و زمانی که رنگ آن‌ها به قرمز تیره تغییر کرده است، برداشت شوند. برداشت دستی که در بیشتر مزارع عربیکا انجام می‌شود، امکان انتخاب دقیق میوه‌های رسیده را فراهم می‌کند. پس از برداشت، فرآیند جداسازی پوسته و پالپ میوه باید در کمترین زمان ممکن انجام شود. روش‌های مختلف فرآوری مانند شسته، نیمه شسته و خشک، هر کدام ویژگی‌های خاصی به قهوه می‌بخشند و انتخاب روش مناسب به شرایط اقلیمی منطقه و نوع محصول نهایی مورد نظر بستگی دارد.
اقتصاد جهانی قهوه و تأثیر آن بر شیوه‌های کشت
قهوه به عنوان دومین کالای تجاری جهان پس از نفت، نقش مهمی در اقتصاد بسیاری از کشورهای در حال توسعه دارد. نوسانات قیمت جهانی قهوه تأثیر مستقیمی بر شیوه‌های کشت و مدیریت مزارع دارد. تحلیل‌های شرکت پرتو پدیده نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر، افزایش هزینه‌های تولید و تغییرات اقلیمی باعث تغییر در الگوهای سنتی کشت قهوه شده است.
پایداری اقتصادی و زیست‌محیطی کشت قهوه نیازمند توجه به استانداردهای بین‌المللی و گواهی‌نامه‌های معتبر است. گواهی‌نامه‌هایی مانند Fair Trade و Rainforest Alliance نه تنها به بهبود شرایط کشاورزان کمک می‌کنند، بلکه راهنمای خوبی برای اجرای شیوه‌های پایدار کشت قهوه هستند.